Το Σύνδρομο της Μεγάλης Αδερφής

Αν είσαι το πρώτο παιδί μιας οικογένειας και τυχαίνει να είσαι και κορίτσι, ξέρεις μάλλον από πρώτο χέρι πως ο ρόλος σου στην οικογένεια έχει υπάρξει κάπως διαφορετικός από αυτόν των αδερφών σου. Μήπως ένιωθες υπεύθυνη για τα μικρότερα αδέρφια σου; Είχες την αίσθηση ότι οι προσδοκίες των γονιών σου από σένα μπορεί να είναι μεγαλύτερες; Πίστευες ότι όφειλες να τα καταφέρνεις σε όλα; Σπάνια ζητούσες βοήθεια; Αν οι απαντήσεις σου στα παραπάνω ερωτήματα τείνουν να είναι θετικές, τότε ίσως το Σύνδρομο της Μεγάλης Αδερφής να περιγράφει τόσο τα βιώματα της παιδικής σου ηλικίας αλλά και τα γνωρίσματα που ανέπτυξες μεγαλώνοντας.

Το Σύνδρομο της Μεγάλης Αδερφής αποτελεί στην ουσία μια προσπάθεια να δοθεί ένα περιγραφικό πλαίσιο για ένα σύνολο χαρακτηριστικών προσωπικότητας τα οποία απαντώνται συχνά σε γυναίκες, οι οποίες είναι τα πρώτα παιδιά μιας οικογένειας. Τα χαρακτηριστικά αυτά προκύπτουν από την αλληλεπίδραση τριών παραγόντων: του φύλου, της σειράς γέννησης και της γονικής στάσης. Αξίζει να διευκρινιστεί εδώ ότι το Σύνδρομο της Μεγάλης Αδερφής δεν αποτελεί μια επίσημη ψυχιατρική διάγνωση αλλά  ένα ψυχολογικό – κοινωνικό φαινόμενο που περιγράφει την διαμόρφωση της ψυχοσύνθεσης των πρωτότοκων κοριτσιών μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας. Οι ψυχιατρικές διαγνώσεις βασίζονται αποκλειστικά στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-5) ή και στη Διεθνή Στατιστική Ταξινόμηση Νόσων και Συναφών Προβλημάτων Υγείας, 10η Αναθεώρηση (ICD-10).

Τα πρώτα παιδιά μιας οικογένειας, είτε αγόρια, είτε κορίτσια, είναι συνήθως επιβαρυμμένα με περισσότερες υποχρεώσεις εν συγκρίσει με τα αδέρφια τους. Όσα αδέρφια και να ακολουθήσουν, τα πρώτα παιδιά είναι πάντα «οι μεγάλοι». Οι γονείς τείνουν να έχουν περισσότερες απαιτήσεις από αυτούς εν συγκρίσει πάντα με τα μικρότερα αδέρφια τους. Ο ρόλος του φύλου φαίνεται όμως να παίζει εδώ ένα διαφοροποιητικό ρόλο. Τα κορίτσια, κοινωνικά είναι συνήθως επιφορτισμένα σε μια οικογένεια με την υποχρέωση να βοηθάνε τη μαμά στις δουλειές του σπιτιού, αλλά και στην φροντίδα των μικρότερων αδερφών. Η οικοκυρική αλλά και η φροντίδα των μωρών πατροπαράδοτα ανήκει στις γυναίκες. Τέλος σημαντικό ρόλο παίζει ο τρόπος που ασκείται οι γονικότητα. Τα παιδιά που μεγαλώνουν στην ίδια οικογένεια, δεν μεγαλώνουν με τους ίδιους γονείς. Στο πρώτο παιδί οι γονείς δεν έχουν προηγούμενη γονική εμπειρία. Ο ρόλος του γονιού έρχεται με την έλευση του πρώτου παιδιού. Στα επόμενα, είναι ήδη γονείς. Με τα πρώτα παιδιά οι γονείς είναι συνήθως πιο υπερπροστατευτικοί, πιο αυστηροί αλλά και πιο απαιτητικοί σε σχέση με τα επόμενα. Τα πρώτα παιδιά δίνουν συνήθως τις πρώτες μάχες μέσα στην οικογένεια για να διεκδικήσουν προνόμια, τα οποία στα επόμενα παιδιά δίνονται πιο αναίμακτα.

Έτσι, οι μεγάλες αδερφές εσωτερικεύουν από νωρίς την αίσθηση του καθήκοντος, τόσο απέναντι στα μικρότερα αδέρφια αλλά και απέναντι στους γονείς. Έχοντας επωμιστεί από πολύ μικρή ηλικία, καθήκοντα και υποχρεώσεις που δεν αντιστοιχούν απαραίτητα ούτε στο ρόλο τους αλλά ούτε στο στάδιο της ψυχοσυναισθηματικής τους ανάπτυξης, οι μεγάλες αδερφές γίνονται θύματα μιας γονεοποίησης. Με άλλα λόγια, αναλαμβάνουν γονικά καθήκοντα και λειτουργούν από έναν τέτοιο ρόλο απέναντι στα αδέρφια τους, ενώ δεν θα έπρεπε. Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι και οι ίδιες είναι απλώς παιδιά και έχουν τις ίδιες ανάγκες με τα αδέρφια τους: να φροντιστούν, να αγαπηθούν, να νιώσουν ασφαλείς, να λάβουν υποστήριξη και καθοδήγηση στο μεγάλωμα τους.  Η γονεοποίηση σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα συνδέεται με αυξημένο άγχος, κατάθλιψη, διατροφικές διαταραχές και διαταραχές προσωπικότητας. Και ενώ μπορεί να κάνει τα παιδιά πιο αυτόνομα και παραγωγικά σε σχολικές υποχρεώσεις και στην διαχείριση των καθηκόντων τους, μπορεί επίσης να συμβάλει και σε προβλήματα όπως καταναγκαστική υπερεργασία στην ενήλικη ζωή.

Χαρακτηριστικά και στοιχεία προσωπικότητας

Ποια δυσπροσαρμοστικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας αναπτύσσουν ως ενήλικες οι γυναίκες με Σύνδρομο της Μεγάλης Αδερφής; Καθώς μεγαλώνουν τα κορίτσια αυτά, πολλά από τα γνωρίσματα της προσωπικότητας τους, που δομήθηκαν βάσει του ρόλου τους μέσα στην οικογένεια, αποκρυσταλλώνονται ως εξής:

·        Ιδιαίτερα ανεπτυγμένη αίσθηση ευθύνης

·        Τάση να ακολουθούν πιστά τους κανόνες και τα «πρέπει»

·        Εσωτερικευμένη αίσθηση ότι πρέπει να ικανοποιούν τους άλλους για να είναι αποδεκτές

·        Εσωτερική πίεση να είναι όλα τέλεια - Τελειομανία

·        Αυξημένος βαθμός δυσκολίας στο να θέτουν όρια στους άλλους

·        Δυσκολία στην έκφραση των συναισθημάτων τους

·        Ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση

·        Υπέρμετρη ανεξαρτησία και αδυναμία να ζητούν βοήθεια από τους άλλους

Με μια πρώτη ματιά, κάποια από αυτά τα χαρακτηριστικά φαίνεται να έχουν έναν προσαρμοστικό και λειτουργικό χαρακτήρα. Η υπευθυνότητα, η ανεξαρτησία, ενσυναίσθηση, η τήρηση κανόνων. Μοιάζουν σίγουρα για θετικά γνωρίσματα και αναμφίβολα έχουν λειτουργήσει διευκολυντικά για τις γυναίκες αυτές σε πολλούς τομείς της ζωή τους. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι η βάση στην οποία δομήθηκαν υπήρξε προβληματική: αναπτύχθηκαν πολύ νωρίς και υπήρξαν οι προσαρμοστικοί μηχανισμοί τους για να επιβιώσουν ψυχοσυναισθηματικά από μια παιδική ηλικία που απαιτούσε από αυτές πολλά περισσότερα από όσα ήταν σε θέση να δώσουν.

Δυσκολίες στην Ενήλικη ζωή

Έχοντας περάσει από μια παιδική ηλικία κατά τη διάρκεια της οποίας έμαθαν να κερδίζουν την αποδοχή και την επιβράβευση με το να είναι χρήσιμες στους άλλους, οι μεγάλες αδερφές συχνά δυσκολεύονται στην ενήλικη ζωή. Η ανεπτυγμένη αίσθηση ευθύνης απέναντι στους άλλους και η πρόωρη ενηλικίωση τους συχνά οδηγεί στο να εγκλωβίζονται σε έναν ρόλο φροντιστή. Έχουν μάθει να επιβιώνουν συναισθηματικά μόνες τους, σπάνια θα ζητήσουν βοήθεια αλλά είναι εκεί για να βοηθήσουν τους άλλους. Μόνιμα συντονισμένες στην κάλυψη των αναγκών των άλλων, αποσυνδέονται εν τέλει από τις δικές τους ανάγκες. Ακόμα και στην ενήλικη ζωή τους μπορεί να νιώθουν υπεύθυνες για τα ενήλικα αδέρφια τους, υπεύθυνες για την φροντίδα των γονιών τους και απόλυτα βέβαιες ότι αυτές μπορούν να τα καταφέρουν μόνες τους.

Έρευνες υποστηρίζουν ότι οι πρωτότοκες κόρες τείνουν να είναι πιο ανεπτυγμένες γνωστικά  γεγονός που αποτελεί πλεονέκτημα για τη σχολική ζωή. Από την άλλη μεριά μπορεί όμως να οδηγήσει σε υψηλές γονικές προσδοκίες για άριστες αποδόσεις. Η πίεση αυτή μπορεί μεν να φέρει ακαδημαϊκές και επαγγελματικές επιτυχίες αλλά συνοδεύεται συχνά και από τελειοθηρία και στρες βλάπτοντας εν τέλει την ψυχική τους ευημερία.

Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια οι πρωτότοκες κόρες έχουν την τάση να μπαίνουν νωρίτερα στην εφηβεία τόσο βιολογικά όσο και κοινωνικά. Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στο υψηλό περιγεννητικό στρες της μητέρας και στην πρόωρη είσοδο των πρωτότοκων κοριτσιών τους στην εφηβεία. Με άλλα λόγια οι πρωτότοκες κόρες γίνονται κύριοι φροντιστές για τα αδέρφια τους και το στρες που ενυπάρχει σε αυτόν τον ρόλο πυροδοτεί την πρόωρη έναρξη της εφηβείας τους. Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα του Πανεπιστημίου του Essex οι πρωτότοκες κόρες τείνουν να είναι πιο να είναι πετυχημένες σε σχέση με τα αδέρφια τους καθώς επίσης και να κατακτήσουν συχνότερα θέσεις εξουσίας.

Αντιμετώπιση και Διαχείριση

Αρκετά συχνά οι πρωτότοκες κόρες που έχουν αναπτύξει τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά, αναζητούν θεραπεία κάποια στιγμή στη ζωή τους. Όχι γιατί είναι αδύναμες και λυγίζουν υπό το βάρος των υποχρεώσεων που κουβαλάνε. Αλλά γιατί δυσκολεύονται να είναι τόσο δυνατές για τόσο πολύ καιρό! Οι μεγάλες αδερφές χρειάζεται συχνά να δουλέψουν στην ψυχοθεραπεία τα ακόλουθα:

Διαχείριση ορίων

Η διαχείριση ορίων μπορεί να αφορά τα όρια των σχέσεων εντός της πατρικής τους οικογένειας: τα όρια με τα αδέρφια τους αλλά και τα όρια στη σχέση με τους γονείς τους. Είναι δύσκολο, πλην όμως αναγκαίο, να μπορέσουν να επαναδιαπραγματευτούν στις σχέσεις τους αυτά που μπορούν και είναι σε θέση να παρέχουν, να μάθουν να λένε «όχι» σε απαιτήσεις και προσδοκίες τρίτων για να μπορέσουν επιτέλους να δημιουργήσουν χώρο στη ζωή τους για τις δικές τους ανάγκες.

Απεγκλωβισμός από ενοχές

Η οριοθέτηση, ακόμα και αν αυτή γίνεται με έναν υγιή και ενήλικο τρόπο, εγείρει συχνά τις ενοχές. Έχοντας μάθει να είναι παρούσες και πάντα διαθέσιμες για τις ανάγκες των άλλων, είναι πρωτόγνωρο να αποχωρούν από αυτόν τον ρόλο. Εσωτερικευμένα γονικά μηνύματα αρχίζουν και έρχονται στην επιφάνεια: «Μα καλά δεν νοιάζεσαι καθόλου για τα αδέρφια σου!», «Εμείς μόνο εσένα έχουμε», «Τι κόρη είσαι εσύ που δεν βοηθάς τους γονείς σου!».  Η μετακίνηση από τη θέση του Ενοχικού Παιδιού στη θέση του Υγιή ενήλικα είναι μια διαδικασία προκλητική και δύσκολη, αλλά ταυτόχρονα βαθιά απελευθερωτική.

Αναγνώριση και επικύρωση προσωπικών αναγκών

Το να δημιουργήσουν το χώρο στη ζωή τους για τον εαυτό τους και να αποτινάξουν τις τύψεις και τις ενοχές για αυτήν την αλλαγή είναι ήδη ένα μεγάλο βήμα για τις πρωτότοκες κόρες - μεγάλες αδερφές. Απεκδυόμενες το ρόλο του Καλού Παιδιού μέσα στην οικογένεια, χρειάζεται τώρα να στραφούν στην κάλυψη των δικών τους αναγκών και στην εκπλήρωση των δικών τους επιθυμιών. Ποιες είναι αυτές οι ανάγκες; Τι χρειάζονται; Τι θέλουν για να είναι χαρούμενες; Τι τις παρακινεί; Τι τις ενθουσιάζει; Κάποιες φορές οι απαντήσεις σε αυτά είναι εμφανείς. Αρκετές φόρες πάλι, χρειάζεται να επανεφεύρουν τον εαυτό τους μέσα από την ψυχοθεραπεία. Να τον γνωρίσουν εκ νέου, να τον αγκαλιάσουν και να τον αποδεχτούν, απαλλαγμένες από κατάλοιπα του παρελθόντος.

Χαλάρωση των Αυστηρών κανόνων/»Πρέπει»

Η προσπάθεια να θέσουν την ζωή τους σε νέα βάση για να ζήσουν με λιγότερο άγχος, λιγότερες ενοχές, λιγότερη θλίψη, περνάει αναπόφευκτα μέσα από την αμφισβήτηση των κανόνων με τους οποίους γαλουχήθηκαν. Δυσλειτουργικά «πρέπει» που εξυπηρετούν μόνο τους άλλους χρειάζεται να επανεξεταστούν. Για παράδειγμα αν μια γυναίκα πορεύεται με την πεποίθηση ότι πρέπει αυτή να υποχωρεί και να μην αντιδράει γιατί είναι η μεγαλύτερη (από τα παιδιά της οικογένειας), το πιο πιθανό είναι να εφαρμόζει αυτόν τον κανόνα και στις υπόλοιπες σχέσεις της. Ένας κανόνας που εκμηδενίζει τις δικές της ανάγκες και τα δικά της «θέλω» στο βωμό μιας επικαλούμενης και συχνά φρούδας οικογενειακής γαλήνης. 

Ας μην ξεχνάμε ότι το σύνδρομο το οποίο επιχειρώ να σκιαγραφήσω εδώ δεν περιγράφει σε καμία περίπτωση τέλεια την κάθε γυναίκα, μεγάλη αδερφή, πρωτότοκη κόρη. Η κάθε μια, μέσα από τη δική της προσωπική ιστορία και μοναδικότητα, διαμόρφωσε τον χαρακτήρα της με τις δυνάμεις και τις αδυναμίες του. Ελπίζω όμως το άρθρο αυτό να παράσχει τροφή για σκέψη σε κάθε γυναίκα στην αντίστοιχη θέση και να μας βάλει σε μια γόνιμη διαδικασία αναστοχασμού πάνω στα βιώματα και τις εμπειρίες μας. Μια διαδικασία ικανή να κινητοποιήσει την κάθε γυναίκα να διεκδικήσει το χώρο που της χρειάζεται για να πορευτεί προς την δική της προσωπική εξέλιξη.

Πηγές

 Chatterjee, Deshna. (2024). UNDERSTANDING 'ELDEST DAUGHTER SYNDROME'. INTERNATIONAL JOURNAL OF CREATIVE RESEARCH THOUGHTS. 12. 586-596. 10.1729/Journal.39495.

Borchet Judyta , Lewandowska-Walter Aleksandra , Połomski Piotr , Peplińska Aleksandra, Hooper Lisa M. (2021) “The Relations Among Types of Parentification, School Achievement, and Quality of Life in Early Adolescence: An Exploratory Study”. V12. =Frontiers in Psychology

Molly M. Fox , Jennifer Hahn-Holbrook , Curt A. Sandman, Jessica A. Marino , Laura M. Glynn, Elysia Poggi Davis (2024). “Mothers’ prenatal distress accelerates adrenal pubertal development in daughters”. V160. Psychoneuroendocrinology

“First-born Girls most likely to succeed” by Roni Jacobson,  https://www.scientificamerican.com/blog/observations/first-born-girls-most-likely-to-succeed/

Πρώτη δημοσίευση:Πύλη Ψυχολογίας